Epítome de Zenóbio sintetizada em ordem alfabética a partir dos provérbios de Tarreu e Dídimo: uma proposta de tradução para o português
Palavras-chave:
Zenóbio, Provérbios, Tradução de provérbios, Diálogo culturalResumo
Este artigo consiste na proposição de uma tradução comentada, em português, dos cinco primeiros provérbios da primeira centúria da Epítome de Zenóbio sintetizada em ordem alfabética a partir dos provérbios de Tarreu e Dídímo (Ζηνοβίου ἐπιτομὴ ἐκ τῶν Ταρραίου καὶ Διδύμου παροιμιῶν συντεθεῖσα κατὰ στοιχεῖον), conforme a edição de E. L. von Leutsch e F. G. Schneidewin presente no primeiro volume do Corpus Paroemiographorum Graecorum (1839). Ao modo de uma breve introdução, será apresentado um panorama sobre a gênese e o uso geral dos provérbios, bem como sobre as coleções de provérbios na Antiguidade. Apresentam-se ainda os critérios que a tradução proposta busca seguir, considerando as peculiaridades do gênero proverbial e suas possibilidades de expressão no português do Brasil. Os cinco provérbios da coleção zenobiana aqui traduzidos e comentados oferecerão um terreno de experimentação preliminar de uma empreitada tradutória mais vasta ainda em curso.
Referências
Edições e traduções de textos antigos
AESCHINES. Eschine. Discours. Ed. V. Martin; G. de Budé. Paris: Les Belles Lettres, 1962. v. 1
ATENEO. I deipnosofisti: i dotti a banchetto. Trad. Luciano Canfora. Roma: Salerno Editrici, 2001. v. III.
ATHENAEUS. Deipnosophistae. Ed. G. Kaibel. Leipzig: Teubner, 1887-1890. 3 v.
BASILIUS. Homilia in principium proverbiorum. In: MPG 31, 1857.
CHRYSIPPUS. Fragmenta ad singulos libros relata. In: ARNIM, J. (Ed.). Stoicorum veterum fragmenta. Leipzig: Teubner, 1903. v. 3.
CRUSIUS, Otto. Analecta critica ad paroemiographos graecos. Leipzig: B. G. Teubner, 1883.
DIOGENES LAERTIUS. Diogenis Laertii vitae philosophorum. Ed. H. S. Long. Oxford: Clarendon Press, 1964. 2 v.
ÉRASME DE ROTTERDAM. Les Adages d’Érasme. Ed. Jean-Cristophe Saladin. Paris: Belles Lettres, 2010.
ÉRASME DE ROTTERDAM. Les Adages. Trad. sous la direction de Jean-Christophe Saladin. Paris: Belles Lettres, 2013. 5 v. (Collection Le Miroir des Humanistes).
ERASMUS. Collected Works of Erasmus. Trad. John N. Grant, Margaret Mann Phillips, R. A.B. Mynors, Denis L. Drysdall e Betty I. Knott. University of Toronto Press, 1982-2016. v. 30-36.
ETYMOLOGICUM Magnum. Edited by T. Gaisford. Oxford: Oxford University Press, 1848.
EUSTATHIUS. Eustathii archiepiscopi Thessalonicensis commentarii ad Homeri Iliadem pertinentes. Ed. M van der Valk. Leiden: Brill, 1971-1987. 4 v.
FRAGMENTA Historicorum Græcorum. Ed. C. Muller. Paris: Fimin Didot, 1851. v. IV.
GAISFORD, T. (ed.). Parœmiographi græci. Oxford: University Press, 1836.
HESYCHIUS. Hesychii Alexandrini Lexicon. Ed. Kurt Latte. Copenhagen: Munksgaard, 1953. v. 1.
HESYCHIUS. Hesychii Alexandrini Lexicon. Ed. Kurt Latte. Copenhagen: Munksgaard, 1966. v. 2.
HESYCHIUS. Hesychii Alexandrini Lexicon. Ed. M. Schmidt. Iena: Sumptibus F. Maukii, 1861. v. 3.
HESYCHIUS. Hesychii Alexandrini Lexicon. Ed. M. Schmidt. Iena: Sumptibus F. Maukii, 1862. v. 4.
HOLWERDA, D. (Ed.). Scholia in Vespas, Pacem, Aves et Lysistratam. Groningen: Bouma, 1982.
KASSEL, R; AUSTIN, C. (Ed.). Poetae Comici Graeci. Berlin: De Gruyter, 1984. v. III.2.
KOCK, T. (Ed.). Comicorum Atticorum Fragmenta. Leipzig: Teubner, 1880-1888. 3 v.
LELLI, E. (a cura di). I proverbi greci: le raccolte di Zenobio e Diogeniano. Soveria Mannelli: Rubbettino, 2007.
MILLER, E. (ed). Melanges de litterature grecque. Cambridge: University Press, 1868.
OVÍDIO. Metamorfoses. Trad. Paulo Farmhouse Alberto. Lisboa: Cotovia, 2007.
PHOTIUS. Photii patriarchae lexicon. Ed. C. Theodoridis. Berlin: De Gruyter, 1982. v. 1.
PHOTIUS. Φωτίου τοῦ πατριάρχου λέξεων συναγωγή. Ed. R. Porson. Cambridge: University Press, 1822. t. 1-2.
PLUTARCHUS. Plutarchi vitae parallelae – Aratus. Ed. Ziegler, K. Leipzig: Teubner, 1971. v. 3.
PLUTARCO. A fortuna ou a virtude de Alexandre Magno. Trad. Renan Marques Liparotti. Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra, 2017.
PROVERBIOS Griegos: Menandro – sentencias. Introducción, traducción y notas de Rosa María Mariño Sánchez-Elvira y Fernando García Romero. Madrid: Gredos, 1999. (Bilbioteca Clásica Gredos, 272).
SCHOTT, A. (ed.). Παροιμίαι ἑλληνικαί: adagia sive proverbia græcorum. Antwerpen: Officina Plantiniana, 1612.
SCHULTZ, F. (Ed.). Aeschinis orationes (Sholia in Aeschinem). Leipzig: Teubner, 1973.
SUÉTONE. Περὶ βλασφημιῶν. Περὶ παιδιῶν. Ed. J. Taillardat. Paris: Les Belles Lettres, 1967.
SUIDAE Lexicon. Ed. A. Adler. Leipzig: Teubner, 1928-1971. 4 v.
SYNESIUS. Synesii Cyrenensis opuscula. Ed. N. Terzaghi. Roma: Polygraphica, 1944.
THEOPHRASTUS. Theophrasti Eresii opera, quae supersunt, omnia. Herausgegeben von F. Wimmer. Paris: Firmin Didot, 1866.
VON LEUTSCH, E. L; SCHNEIDEWIN, F. G. (Ed.). CPG. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1839. v. 1.
VON LEUTSCH, E. L; SCHNEIDEWIN, F. G. (Ed.). CPG. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1851. v. 2.
ZENOBIOS. Der erste Teil der fünften Athos-Sammlung griechischer Sprichwörter. Ed. Maria Spyridonidou-Skarsouli. Berlin: De Gruyter, 1995.
ZENOBIOS. Zenobii Athoi Preoverbia. Ed. W. Bühler. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1982. v. IV.
Referencial teórico geral
ASSIS, M. de. Papéis avulsos. São Paulo: W. J. Jackson Inc., 1961. (Coleção Obras Completas de Machado de Assis, v. 12).
BAILLY, A. Dictionnaire grec-français. Paris: Hachette, 1950.
BEEKES, R. Etymological Dictionary of Greek. Leiden: Brill, 2010. 2 v.
CANCIK, H.; SCHNEIDER, H. (Ed.). Der Neue Pauly: Enzyklopadie der Antike. Alterum Band 9 – Or-Poi. Stuttgart: J. B. Metzler, 2000
CHANTRAINE, P. Dictionnaire étymologique de la langue grecque: histoire des mots. Paris: Klincksieck, 1999.
DICIONÁRIO Aulete Digital. Disponível em: https://www.aulete.com.br/. Acesso em: 01 mar. 2025.
GARCÍA ROMERO, F. Algunos problemas textuales en la transmisión del Corpus Paroemiographorum Graecorum. Synthesis, La Plata, v. 7, p. 99-111, 2000.
GARCÍA ROMERO, F. Sobre la etimología de “paroimía”. Paremia, Madrid, v. 8, p. 119-224, 1999.
GARCÍA ROMERO, F.; SÁNCHEZ-ELVIRA, R. M. M. Introducción. In: PROVERBIOS Griegos: Menandro – sentencias. Introducción, traducción y notas de Rosa María Mariño Sánchez-Elvira y Fernando García Romero. Madrid: Gredos, 1999. (Bilbioteca Clásica Gredos, 272). p. 9-66.
GUEVARA DE ÁLVAREZ, M. E. Sobre la tradición paremiográfica homérica. Revista Estudios Clásicos, Cuyo (Argentina), n. 34, p. 39-64, 2007.
LELLI, E. Towards a Classification of Greek Proverbs. Paremia, Madrid, v. 16, p. 139-148, 2007.
LIDDELL, H. G.; SCOTT, R.; JONES, H. S. Greek-English Lexicon. New York: Harper & Brothers, 1883.
MIMOSO, A. B. de F. Provérbios: uma fonte para a História da Educação. Revista Lusófona de Educação, Lisboa, v. 12, p. 155-163, 2008.
MOREIRA, T. T. O intertexto proverbial: a força determinante da experiência enunciada. Disponível em: <http://www.letras.ufmg.br/literafro/literafricas/literatura-cabo-verdiana-2/1718-terezinha-taborda-moreira-o-intertexto-proverbial-a-forca-determinante-da-experiencia-enunciada>. Publicado em 25 jul. 2022. Acesso em: 8 jan. 2024.
RICOEUR, P. Sobre a tradução. Belo Horizonte: Editora UFMG, 2012.
RUPRECHT, K. παροιμία. In: WISSOWA, G. (Ed.). Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. Stuttgart: J. B. Metzler, 1949.
SMITH, W. (Ed.). Greek and Roman Biography and Mythology. London: Taylor, Walton, and Maberly, 1849. v. II.
SOUSA, L. M. C. A potência literária e epistemológica do Provérbio: um novo local de enunciação. Caderno Seminal Digital, ano 23, n. 28, v. 1, jul.-dez. 2017.
TOSI, R. Dicionário de sentenças latinas e gregas. Trad. Ivone Castilho Benedetti. São Paulo: Martins Fontes, 2010.
URBANO, H. Da fala para a escrita: o caso de provérbios e expressões populares. Revisa Investigações, Pernambuco, v. 21, n. 2, p. 31-56, 2008.
VALPY, F. E. J. An Etymological Dictionary of the Latin Language. London: A. J. Valpy, 1828.
WISSOWA, G.; KROLL, W. (Ed.). Paulys Realencyclopadie der classischen Altertumswissenschaft. Stuttgart: J. B. Metzler, 1912. Band 14.
YAO YAO, J.-M. Traduction des proverbes, la réversibilité autrement. Didaskein – Revue Internationale des Sciences du Langage, de Didactique et de Littérature, Djelfa, v. 1, n. 1, p. 35-53, 2020.
ZUCKER, A. Clearchus and Paremiology. In: MAYHEW, R.; MIRHADY, D. C. (Eds.). Clearchus of Soli: Text, Translation, and Discussion. Text and Translation by Tiziano Dorandi and Stephen White. London; New York: Routledge, 2022. p. 479-515.
Downloads
Publicado
Edição
Seção
Licença
Copyright (c) 2025 Revista Hypnos

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
O conteúdo dos manuscritos enviados é de responsabilidade exclusiva dos autores. Os textos devem ser originais. Caso tenham sido publicados em alguma revista não brasileira, o autor deve claramente indicar o nome, número e data da publicação e país. A editoria decidirá sobre o interesse em publicar na Hypnos.
O conteúdo dos manuscritos foi tácita ou explicitamente aprovada pela autoridades responsáveis onde se realizou a pesquisa.
Se aceito o manuscrito, o autor concorda em permitir sua publicação pela revista Hypnos, declinando de ganhos pecuniários decorrentes de direitos autorais. Caso o manuscrito venha a ser posteriormente publicado em outros meios, o autor concorda em fazer constar os créditos da primeira publicação na subsequente.
Caso o documento submetido inclua figuras, tabelas ou seções extensas de texto previamente publicados, o autor se declara responsável por ter obtido permissão dos detentores originais dos direitos autorais desses itens, tanto para a publicação em linha quanto impressa desta revista. Todo material com direitos autorais deve ter créditos adequadamente atribuídos no manuscrito.